کلیه، کارخانه ی تصفیه بدن است، هر میلی لیتر از خون در روز چند بار از این کارخانه عبور می کند و فیلترهای تصفیه کننده یا همان گلومرول های کلیوی سموم ذرات و املاح اضافه و مواد زاید حاصل از سوخت و ساز سلول ها را از خون جمع آوری می کنند و خون تازه و تمیز دوباره وارد چرخه گردش خون می شوند، اما این سموم چه می شوند؟
قسمت اعظم این مواد تصفیه شده، مواد حاوی نیتروژنی هستند که از متابولیسم مواد غذایی به وجود آمده اند. آب یا مایع اضافی خون سدیم و پتاسیم و مواد حاصل از تخریب اسیدهای آمینه بعد از جمع آوری به داخل حالب ترشح می شوند. حالب مثل یک ناودان این مایع را به منبعی منتقل می کند تا بعد از رسیدن به مقدار مناسب تخلیه شوند این منبع همان مثانه و مایع داخل آن هم همان ادرار است. تحلیل و بررسی محتویات ادرار برای تعیین وضعیت بدن و علی الخصوص کلیه ها و مجاری ادرار از راه تفسیر این آزمایش انجام می شوند.هر کدام از شما ممکن است در طول زندگیتان مجبور شوید چند بار آزمایش ادرار بدهید. دراین بخش آزمایش ادرار ازنظر قند و پروتئین وعفونت ها موردبررسی قرارمی گیرد. بهتر است ادرار اول صبحگاهی جهت این آزمایش استفاده شود.
شرح آزمایش
به طور کلی بیش از 100 تست آزمایشگاهی مختلف می توان روی ادرار انجام داد که هر کدام از آنها به منظور خاص و برای تعیین علت های مختلف بیماری های گوناگون انجام می شوند. بین این تست ها می توان آزمایش های بسیار اختصاصی را هم پیدا کرد که نیازمند دستگاه های پیشرفته هستند و برای تعیین حالات بسیار خاصی از بیماری ها کاربرد دارند. اما آنالیز ادرار یا آزمایش ادرار که ساده ترین نوع آزمایش است معمولا برای عفونت های دستگاه ادراری ( کلیه ها، حالب و مثانه) تعیین وجود قند ادرار در بیماران دیابتی و وجود سنگ کلیه و فشار خون بالا و بعضی بیماری های کلیوی و کبدی خاص انجام می شود. در بسیاری از بررسی های روتین، آنالیز ادرار هم برای تعیین سلامت عمومی بدن درخواست می شود.
اجزای مختلف تست ادرار
رنگ:
رنگ ادرار، یکی از اجزای اصلی آنالیز ادرار است و بسته به شرایط مختلف بدن تغییر می کند. غلظت ادرار، میزان مایع بدن، رنگدانه های موجود در ادرار که از تخریب گلبول های قرمز و رنگدانه ای به نام اوروکروم به وجود می آیند و همچنین رژیم غذایی، روی رنگ ادرار تاثیر دارند. بعضی بیماری ها هم رنگ ادرار را تغییر می دهند. در بیماری های کلیوی مثل سندرم نفروتیک اغلب هماچوری دیده می شود که می تواند ماکروسکوپی مثل رنگ چای و یا میکروسکوپی باشد.
حالت طبیعی رنگ ادرار: طیف رنگ زرد کمرنگ تا پر رنگ می باشد.
حالت غیر طبیعی :ادرار قرمز رنگ می تواند به خاطر وجود خون در ادرار باشد و رنگ نارنجی می تواند به خاطر ویتامینB اضافی در ادرار باشد. بعضی داروهای خاص مثل ریفامپین هم می توانند ادرار را نارنجی کنند. رنگ نارنجی تیره تا قهوه ای ممکن است علامت بیماریهای کبدی مثل زردی و یا رابدومیولیز تخریب سلول های عضلانی باشد. مصرف لبو و چغندر به ادرار رنگ صورتی ملایم می دهند .گاهی اوقات مصرف بعضی مواد خوراکی حاوی رنگ های مصنوعی هم باعث تغییر رنگ ادرار می شوند. دیابت هم می تواند موجب تغییر رنگ ادرار شود. تعریق زیاد و از دست دادن مایع هم باعث می شود رنگ ادرار زرد تیره شود.
شفافیت:
ادرار به طور طبیعی شفاف است و باید بتوان از پشت شیشه ی حاوی آن نوشته های یک متن را خواند، اما مسایل مختلف باعث تغییر این حالت می شوند. ادرار در حالت طبیعی، شفاف و در حالت غیر طبیعی غیر شفاف است.
عفونت چرکی باکتری های موجود در ادرار به خاطر عفونت ادراری و کریستال ها و گلبول های قرمز خون و گلبول های سفید و اسپرم و قارچ و موکوس و یا حتی عفونت های انگلی می توانند باعث غیر شفاف شدن ادرار شوند. البته بعضی مواقع در حالت های طبیعی و بدون بیماری هم ممکن است ادرار غیر شفاف باشد. مصرف بعضی غذاهای حاوی چربی زیاد و فسفات یا اورات این حالت را ایجاد می کنند.
بو:
تعیین بوی ادرار هم یکی از اجزای تفسیر این آزمایش است. بوی طبیعی و معمول ادرار، به خاطر وجود اسید و ولاتایل است و بویی شبیه فندق دارد، اما مواد غذایی مختلف و بعضی بیماری ها این بو را تغییر می دهند. حالت غیر طبیعی ادرار بیماران دیابتی، معمولا بویی قوی و شیرین شبیه به بوی استون دارد. بوی شیرین و میوه ای هم گاهی از ادرار این بیماران به مشام می رسد. بوی بسیار بد ادرار نشان دهنده ی عفونت مجاری ادراری و وجود چرک در ادرار است. افرادی که ادرارشان بوی مدفوع می دهد ممکن است دچارفیستول روده به مثانه شده باشند.ادرار دارای بوی شربت افرا ( بوی شبیه به چای شیرین ) در بیماران فنیل کتونوری دیده می شود. نارسایی کبدی هم باعث تغییر بوی ادرار می شود.
وزن مخصوص ادرار:
وزن مخصوص ادرار که به شکل عدد بیان می شود، معمولا حاصل اندازه گیری اجزای مختلف ادرار شامل مواد دفعی و املاح است. وزن مخصوص بالا نشان دهنده ی ادرار غلیظ شده است. ازاین عدد برای تعیین قدرت تغلیظ و ترشح کلیه ها استفاده می شود.
حالت طبیعی: اعداد بین 1.005 و 1.03
حالت غیر طبیعی : بیماریهای کلیوی باعث کاهش وزن مخصوص ادرار می شوند. همچنین مصرف بیش از اندازه ی مایع هم باعث کاهش این عدد می شود. غلیظ شدن ادرار و کمبود مایع در بدن ( هنگام روزه داری یا تعریق زیاد ) وزن مخصوص را افزایش می دهد. عدد وزن مخصوص به تنهایی شاخص خوبی برای سلامت نیست و باید حتما” در کنار دیگر اجزای آزمایش تفسیر شود. تب، استفراغ و اسهال باعث بالا رفتن دمای بدن و ادرار زیاد و دیابت بی مزه، باعث کاهش آن می شود.
:Ph
مثل همه ی آزمایش های شیمیایی نشان دهنده اسیدی یا بازی بودن ادرار است. بعضی اوقات میزان اسیدی یا بازی بودن ادرار در روند درمان یک بیماری موثر است و پزشک ممکن است به شما آموزش دهد که میزان اسیدی یا بازی ادرارتان را تغییر دهید. میزان دفع املاح در ادرار و وجود یون هیدروژن، اسیدی یا بازی بودن ادرار را تعیین می کند. اسیدی یا بازی بودن ادرار در شکل گیری بعضی سنگ های کلیه هم مو ثر است.
حالت طبیعی : 6.4 تا 8.0
حالت غیر طبیعی : بعضی غذاها مثل مرکبات و یا لبنیات و همچنین بعضی داروها مثل آنتی اسیدهای معده روی اسیدی یا بازی بودن تاثیر دارند. استفراغ، آلکالوز تنفسی و عفونت مجاری ادراری Ph ادرار را بالا می برد و در دیابت، اسهال، گرسنگی طولانی مدت و هنگام خواب، این میزان پایین می آید و ادرار اسیدی میشود.
پروتئین:
پروتئین از آن چیزهایی است که به طور طبیعی نباید در ادرار وجود داشته باشد و حضور آن در ادرار، نشان دهنده یک حالت خاص و یا یک بیماری است.
حالت طبیعی : منفی ( Negative ) یا 50 تا 80 میلی گرم در طول 24 ساعت یا کمتر از 250 میلی گرم در 24 ساعت بعد از ورزش شدید
حالت غیر طبیعی : آسیبهای کلیوی، عفونت ادراری، فشار خون بالا، دیابت، بیماری لوپوس گلومرولونفریت ( یک بیماری کلیوی ) و سرطان، باعث ورود پروتئین به ادرار می شوند.
گرچه باید توجه داشت تب، ورزش شدید و بارداری هم در حالت های طبیعی حضور پروتئین در ادرار یا پروتئینوری را به دنبال دارند. به طور کلی وجود پروتئین در ادرار جزء آن مواردی است که نیازمند توجه ویژه پزشک است، چون ممکن است مشکلات جدی تری را به دنبال داشته باشد. پروتئینوری اصلی ترین علامت بیماری کلیوی است.
گلوکز:
گلوکز قندی است که در خون وجود دارد و غذای اصلی سلول ها محسوب می شود. به طور طبیعی مقادیر بسیار اندکی از گلوکز در ادرار وجود دارد، اما در شرایط عادی ادرار را عاری از گلوکز در نظر میگیرند. در صورت جمع آوری 24 ساعته ی ادرار طبیعی ممکن است مقدار این ماده کمتر از0.5 گرم باشد.
حالت طبیعی : وجود ندارد
حالت غیر طبیعی : تغذیه وریدی ( مثلا ً در مورد بیماران بستری در ICU ) می تواند باعث وجود گلوکز در ادرار شود. دیابت کنترل نشده هم باعث می شود مقدار زیادی گلوکز در ادرار وارد شود. آسیب غدد فوق کلیوی، آسیب کبدی، آسیب های مغزی، بعضی از مسمومیت ها و بعضی از مشکلات کلیوی هم باعث گلوکزوری یا حضور گلوکز در ادرار می شوند. اگر چه مثل پروتئینوری این حالت در زمان بارداری هم می تواند به وجود بیاید که طبیعی محسوب می شود.
کتون:
وقتی چربی ها در بدن شکسته می شوند و در جریان سوخت و ساز مصرف می شوند، کتون ها به وجود می آیند. این کتون ها در ادرار ترشح می شوند، اما به طور طبیعی هیچ کتونی نباید در ادرار دیده شود و حضور آنها نشان دهنده ی این است که بدن به جای مصرف گلوکز از چربی ها استفاده می کند.
حالت طبیعی : وجود ندارد
حالت غیر طبیعی : دیابت کنترل نشده و رژیم بدون کربوهیدرات و گرسنگی شدید یا بیماری هایی مثل آنورکسیا و مصرف الکل باعث حضور کتون در ادرار میشوند. مصرف بیش از حد آسپیرین، استفراغ طولانی مدت یا بیماری های تب دار در کودکان هم حضور کتون در ادرار را به دنبال دارد.
کریستال:
افراد سالم فقط مقدار بسیار کمی کریستال در ادرارشان وجود دارد. کریستال ها در واقع مقدمه ی تشکیل سنگ کلیه هستند. و از روی هم قرار گرفتن آنها سنگ های کلیوی تشکیل می شوند. نوع کریستال های ادرار با توجه به بیماری و میزان اسیدیته ی ادرار فرق می کند.
حالت طبیعی : کم یا وجود ندارد
حالت غیر طبیعی : سنگ های کلیه و عفونت های ادراری و بعضی داروها باعث رسوب املاح و تشکیل کریستال ها می شوند.
گلبول قرمز و سفید:
گلبول های خونی به طور طبیعی در ادرار وجود ندارند. حضور آنها نشان دهنده ی هماچوری یا خون در ادرار است و به خاطر بیماری های مختلف به وجود می آید. وجود گلبول سفید هم نشان دهنده ی عفونت ادراری است.
حالت طبیعی : وجود ندارد یا حد اکثر کمتر از 2 عدد گلبول قرمز و سفید است.
حالت های غیر طبیعی : التهاب، عفونت، سنگ کلیه، تومور کلیه و مثانه، ضربه به کلیه یا آسیب مجاری ادراری باعث وجود گلبول قرمز در ادرار می شوند. گلبول سفید هم موقع عفونت، بیماری لوپوس، عفونت ادراری و تومور مثانه در ادرار افزایش می یابند. به غیر از موارد فوق اجزای دیگری هم در آزمایش ادرار بررسی می شوند: – کست ها ( Cast ) که انواع مختلف دارند و در بیماری های مختلف به وجود می آیند. – باکتری ها که حضور آنها هم با منفی، کم یا زیاد مشخص می شود و نشان دهنده ی عفونت ادرار است و در صورت لزوم برای تشخیص نوع این باکتری ها باید آزمایش دیگری انجام داد که کشت ادرار می باشد.
نحوه تفسیر آزمایش ادرار
توضیحات فوق تا حدودی معنی کلمات موجود در جواب برگه ی آزمایش ادرار را مشخص می کند، اما فراموش نکنید تفسیر این آزمایش فقط با دانستن جواب این اجزا و معنی انگلیسی آنها کافی نیست. تفسیر این آزمایش و تغیین علت بیماریهای احتمالی، حتما” باید با آزمایشات و معاینات مختلف دیگر توسط پزشک همراه باشد و آنالیز ادرار فقط مقدمه ای برای تعیین بیماری ها است.
آزمایش های خانگی ادرار
بعضی از آزمایش های ادرار را می توان در خانه انجام داد. اکثر این آزمایش ها بر اساس خاصیت کروماتوگرافی یا صعود و تغییر رنگ مواد خاص موجود در یک مایع روی نوار آزمایش است. به همین دلیل رقیق بودن ادرار ممکن است باعث نتایج منفی کاذب شود. برای دیابتی ها هم نوارهای آزمایشی برای تعیین وجود گلوکز یا کتون در ادرار وجود دارد.
با توجه به پیشرفت این کیت ها و افزایش دقت آنها می توان تا حدود زیادی بخصوص در موارد مثبت به این آزمایش ها اعتماد کرد. اما به هر حال آزمایش آنالیز ادرار برای تعیین پاسخ دقیق از همه ی این کیت ها دقیق تر است.
چه نکاتی را باید قبل از آزمایش ادرار در نظر بگیریم؟
آزمایش ادرار بهتر است صبح ها انجام شود. از مصرف بعضی غذاهای خاص مثل لبو، چغندر، هویج و شاه توت خودداری کنید. ایستادن زیاد قبل از انجام آزمایش و یا فعالیت شدید میتواند نتایج آزمایش را تغییر دهد. خانم ها اگر در زمان قاعدگی قرار دارند بهتر است آزمایش ندهند یا به پزشک اطلاع دهند. 0.5-1 ساعت قبل از انجام آزمایش مقداری آب بنوشید. مصرف بعضی داروهای خاص مثل اریترومایسین و کوتریموکسازول هم رنگ ادرار را تغییر می دهند. داروهای مصرفی خود را در صورت امکان با مشاوره ی پزشک قطع کنید. “نمونه ی ادرار باید از وسط جریان ادرار تهیه شود”
آزمایش ۲۴ ساعته ادرار
در آزمایش ادرار ۲۴ ساعته به دنبال مقادیر فاکتورهایی می گردیم که از نظر کمی برای تشخیص بیماری ها به خصوص بیمار های کلیوی کاربرد دارد. اما آزمایش معمولی ادرار به بررسی کیفی و سریع بیماری هایی می پردازد که وجودشان از طریق ادرار مشخص می شود.
نمونه ادرار باید طی 24 ساعت تهیه شود، در این مدت زمان مصرف مایعات مثل قبل باید باشد. برای جمع آوری ادرار 24 ساعته آزمایشگاه به شما گالنی که حاوی مواد نگه دارنده جامد یا مایع هست می دهد.
برای گرفتن نمونه ادرار 24 ساعته اولین ادرار خود را دفع کنید و زمان آن را یادداشت کنید و بعد از آن طی 24 ساعت ادرار خود را در گالن بریزید و به آزمایشگاه تحویل دهید.
